Teacher at the Border: Memories of unfinished war in Karvatchar
English below
ქალთა ბრძოლა
რეტროსპექტული წერილები
საზღვრის მასწავლებელი: მოგონებები დაუმთავრებელ ომზე ქარვაჭარში
32 წლის თამარა გრიგორიანი ჟურნალისტია, ინგლისურის სპეციალისტი. 9 წლის წინ, მეუღლესთან ერთად, გადაწყვიტა საცხოვრებლად გადასულიყო ქარვაჭარში, ბავშვებისთვისახალი საგანმანათლებლო შესაძლებლობების შექმნის მიზნით. მთელი ომი ქარვაჭარში გაატარა იმის მოლოდინით, რომ მოსწავლეები მალე დაბრუნდებოდნენ და ახალი გაკვეთილებით მათ ომის იარებს მოუშუშებდა. „ჩვენ გასულ შემოდგომაზე უნდა შევხვედროდით, ახალი სასწავლო წლის პარალელურად დაწყებულ ინგლისურის ჯგუფში, ვიკიკლუბში. საგულდაგულოდ მოვამზადე გაკვეთილებისთვის ყველა საჭირო მასალა, განვაახლე ცოდნა და მოუთმენლად და დიდი სიყვარულით ველოდებოდი, რომ თქვენთვის გამეზიარებინა.
როდესაც 2012 წელს მე და ჩემმა მეუღლემ დავითმა გადავწყვიტეთ, ერევნის ნაცვლად, ქარვაჭარში დაგვეწყო თანაცხოვრება, ასეთ კოორდინირებულ მუშაობაზე მხოლოდ ოცნება შეიძლებოდა — სკოლაში ვმართავდი კლასგარეშე ინგლისური ენის ჯგუფს, ხოლო მერიაში — „ვიკიმედია სომხეთი“ ორგანიზაციის ინიციატივით გახსნილ ვიკი კლუბის სამუშაოებს. რაც უფრო აქტიურად და სიყვარულით ვარედაქტირებდით „ვიკიწყაროს“ (თავისუფალი შინაარსის პუბლიკაციების ონლაინ ბიბლიოთეკა) და ვიქსიკონის განყოფილებებს, უფრო მცოდნე და განათლებული ვხდებოდით ყოველდღე, უფრო ადვილად შეგვეძლო წინადადებების აწყობა, თარგმნის უნარის გაუმჯობესება, ინფორმაციის დამოუკიდებლად და მარტივად მოძიება და ინტერნეტში გადამოწმება. დამოუკიდებლად და მარტივად. პროგრესი ყოველდღიურად უფრო და შესამჩნევი ხდებოდა და ჩვენ ჩვენ თითოეული თქვენგანის წარმატებით ვცხოვრობდით. ქარვაჭარი, ომის დროს გადაღებული ფოტო
ქარვაჭარში დადებულ თითოეულ ქვასთან, თითოეულ შეკეთებულ გზასთან, თითოეულ ახალ მოსახლესთან ჩვენ ხელახლა ვპოულობდით საკუთართავს და ხელახლა ვამტკიცებდით ჩვენი გადაწყვეტილების მნიშვნელობას აქ გადმოსვლის შესახებ. ნანგრევებზე ავაშენეთ სახლი, რომელიც შარშან შემოდგომაზე საოჯახო სასტუმროდ უნდა გვექცია. მაგრამ დადგა შემოდგომა და ვერ დასრულდა….
9 ნოემბერს მე და დავითი ჩვეულებისამებრ სახლიდან გამოვედით, რათა მეზობლების სახლებში მივსულიყავით. კაცები, ძირითადად, საგუშაგოებზე იდგნენ, ქალები კი სომხეთის უფრო უსაფრთხო ადგილებში. შინაური ცხოველების გამოკვება გვევალებოდა, გეთანხმებით, ეს არ იყო პრიორიტეტი ომის ყველაზე ცხელ დღეებში, მაგრამ ჩვენ იმაზე ფიქრი გვათბობდა, რომ ხალხი დაბრუნდებოდა, თავიანთი ცხოველები ცოცხალი და ჯანმრთელი, ბაღის მოსავალი კი შესაძლებლობისამებრ დაკრეფილი და სარდაფებში შენახული დახვდებოდათ.
არტური ქარვაჭარის ბოლოს ვნახეთ. ის იმ დღეებში ქარვაჭარის და ქარვაჭარში შემომსვლელი ყველა მანქანის საბურავებს ბერავდა, მანქანებს აწესრიგებდა. გვითხრა: „წავიდეთ ყავა დავლიოთ“. მე კი ვუთხარი: „არა, არტ, დღეს არა, მაგრამ ხვალ აუცილებლად მოვალთ, აუცილებლად“.
მარცხენა მხარეს თამარა დგას მაწანწალა ძაღლთან ერთად. მარჯვნივ კი თამარას ქარვაჭარის ძაღლია.
და ავედით სახლში. გზაში ვხუმრობდით, ქარვაჭარში თუ მანქანა არ დაგეჯახა, სხვა საფრთხე არ არისო. იმ დღეს არცახიდან ქარვაჭარამდე მთელი ტერიტოირია დაცარიელდა. ვერ ვხვდებოდით, თუ რა ხდებოდა. გზად ქარვაჭარელი ჯარისკაცი დაგვხვდა. გვითხრა, რომ რამდენიმე დღით შვებულება მისცეს. მაინც ვერ ვხვდებოდით, თუ რა ხდებოდა.
მარცხენა სურათზე ქარვაჭარის ხეობაა. მარჯვნივ — ჰრაზდანის ხეობა.
ქარვაჭარში სიმშვიდე იყო, შიშისმომგვრელი, უცნაური, ავის მომასწავებელი სიმშვიდე.
პურისთვის ცომი მოვზილე. დიახ, იმ დღეებში პურისა და ქადის გამოცხობაც კი ვისწავლე. ჩვენს სახლში იყო ბიჭებისთვის გასაგზავნი ყუთებში ჩალაგებული ნივთები, საგუშაგოების მიხედვით განაწილებული. თითქმის როგორც ყოველთვის, იმ ღამესაც ჩაცმული დავწექი დასაძინებლად. მივეჩვიე არც თუ ისე ხშირ და არც თუ ისე ინტენსიურ დაბომბვას და დივერსიის შიშმაც კი ვერ აჯობაძილის სურვილს. დავითის სატელეფონო საუბარმა და ბოლთის ცემამ გამაღვიძა. „არა, ჯერ არ წამოვალთ, გათენებას დაველოდებით“.
მარჯვენა სურათზე თამარას ქარვაჭარის სახლია
ქარვაჭარში გათენდა. 1993 წელს მონთეს, ჰეთანოს (წარმართი) გაგოს, პეტოს… ბიჭების მიერ გათავისუფლებულ, 27 წლის განმავლობაში ომარში თოვლისა და მთების წინააღმდეგ მებრძოლი ბიჭების მიერ დაცულ, 2020 წელს კი ჰროს, გევორგის, გაგიკის… მიერ დაცულ სომხურ ქარვაჭარში სირცხვილის, დაბნევის, გაურკვევლობის, გაუთავებელი კითხვების დილა გათენდა.
10 ნოემბერს ქარვაჭარის მყიფე მშვიდობა თავზე დაგვექცა, მთელ სამყაროსთან ერთად.
10 ნოემბერს პური და ქადა ვერ გამოვაცხე, იმ დღეს ბიჭების ნივთებით სავსე ყუთებმა ადგილამდე ვერ მიაღწია, არტურთან ერთად ყავა ვერ დავლიეთ.
10 ნოემბერს სომხურ ციტადელთან ერთად ხვალინდელი დღეც დაინგრია. ხვალინდელი დღე ვერ დადგა, არტურ, მაპატიე. დღემდე არ ვიცი, 9 ნოემბერს რატომ არ დავლიეთ ერთად ყავა. 9 ნოემბერს არ ვიცოდი, რომ ხვალინდელი დღე შეიძლება არ დამდგარიყო…
ახლა სხვა ხვალინდელი დღეა, ჰაერში გამოკიდებული, გაურკვეველი, ოპტიმიზმის გარეშე, იმედის გარეშე…
ახლა მუშაობას ლორეში, ჩემს სამშობლოში ვაგრძელებთ. როგორღაც მოვიკრიბეთ ძალები და ისევ თაობების აღზრდის საქმეს შევუდექით, დარწმუნებული ვართ, რომ მხოლოდ კონკურენტუნარიანი ცოდნით აღჭურვილ თაობასთან ერთად შევძლებთ ჩვენთვის სასურველი ხვალინდელი დღის შექმნას და სწორედ ამის წყალობით ერთ დღეს აუცილებლად შევხვდებით ქარვაჭარში.
ავტორი: თამარა გრიგორიანი
ფოტოები ვაღინაკ ღაზარიანისა
32-year-old Tamara Grigoryan was a journalist, English language specialist. 9 months ago they decided with her husband to settle in Karvatchar, and create new opportunities for children.
She lived through the war in Karvatchar, waiting for her students to be back soon to console the pain of the war with her new course.
“We should have met last fall, at extra-curricular classes, the wiki-club, that would start with the new school year. I carefully prepared all the supplies for the course, I updated my knowledge, and was looking forward to sharing with them.
When, in 2012, my husband and I decided to start our new life in Karvatchar, instead of Yerevan, one could only dream of such structured job, I was holding the extra-curricular classes of English at school, and the activities of the wiki-club, initiated by the “Wikimedia Armenia”, were held in the municipality building. We were so active and engaged in editing the wiki library (it is an online library of open content publications) and the wiki glossary, we were becoming more knowledgeable and sophisticated day by day, capable of framing our speech easily, improving our translation skills, searching, and verifying information on the internet autonomously and readily. The progress was visible every day, and we lived with the success of each and everyone of you.
We would reflect and re-iterate the importance of our decision to live in Karvatchar with every stone put, every road repaired, and every new inhabitant.
We had built a house on the ruins, that was supposed to serve as a guest house last fall. But the fall arrived and never left …
On November nine, as usual, Davit and I left the house to tour around the neighbors’ houses. Most of men were on the positions, and the women – in safer places in Armenia. We were trusted to feed the pets, I agree, maybe it is not the most important task in the heated days of war, but we were warming up from the idea that people would come back and find their animals safe and sound, the yield of their yards – harvested as much as possible and stored in their basements.
We saw Artur in the lowest part of Karvatchar. He was blowing the tires of all the vehicles driving to and from Karvatchar. He said to us, “Let’s go have some coffee”. I replied, “No, Art, not today, but tomorrow we will come for sure”.
And we walked up home. We joked on our way that there was no other risk in Karvatchar but for getting hit by a car: on that day the remaining part of Artsakh was being emptied through Karvatchar. We didn’t understand what was going on. On the way we met a serviceperson from Karvatchar. He said he got a leave for a few days. We still couldn’t comprehend what was going on.
There was peace in Karvatchar, a scary, strange, and ominous peace.
I had made a bread dough. Yes, back then I learnt how to bake bread, and even gata. There were supplies in our house, arranged in boxes by positions to be sent to the guys.
Like every night, I went to bed undressed. I had got used to not so frequent and not so intensive shelling, and even the fear of subversive activity did not win over by wish to sleep. I woke up from Davit’s talking on the phone and irregular walking, “No, we won’t come yet, we will wait for the morning”.
The day was breaking in Karvatchar. The morning of shame, confusion, uncertainty, and endless questions was dawning in Karvatchar, liberated in 1993 by Monteh, Pegan Gago, Peto, protected for 27 years by the guys – Hro, Gevorg, Gagik — fighting in Omar against the snow and mountains.
On November 10 the shaky peace of Karvatchar foundered on us together with the whole world.:
On November 10 I did not bake any bread and gata, the guys’ boxes did not reach them, we didn’t have coffee with Artur.
On November 10, the tomorrow perished with Armenian citadel. The tomorrow did not come, Artur, sorry. I don’t know why we didn’t have coffee together on November 9th. On November 9 I didn’t know that tomorrow might not come…
Now, it is another tomorrow – hanging lose in the air, incomprehensible, void of optimism, void of hope…
Now, we continue our activities in Lori – in my birthplace. We have put together all our strength and re-engaged in educating the generations, we are sure that only with a generation equipped with competitive knowledge we will be able to create for us the wishful tomorrow and, thanks to that, we will definitely meet one day in Karvatchar”.
Author Tamara Grigoryan
Photos by Vaghinak Ghazaryan