Կանանց իրավունքներ․ ավանդական ու մոռացված արժեքները մանիպուլյատիվ կեղծ հակադրության տիրույթում

Կանանց իրավունքների խնդիրը ժամանակակից մարտահրավեր է բոլոր հասարակությունների համար։ Կա կարծրատիպ, որ կանանց իրավունքների պաշտպանությունը սկսել է միայն 20-րդ դարի սկզբին, երբ 1910-ի մարտի 8-ը հայտարարվեց աշխատավոր կանանց միջազգային օր։ Սակայն, կանանց իրավունքների ոլորտում ցանկացած նվաճում գալիս է պատմական խորքերից և շարունակվող գործընթացների արդյունք է։ 

Ներհայաստանյան  խոսույթում կանանց իրավունքների պաշտպանության և ընդհանրապես գենդերային հավասարության  հարցերը վերջին տասնամյակում աշխարհաքաղաքական որոշակի գործիք են դարձել՝ տարածելով չհիմնավորված ու կեղծ թեզեր, թե հավասարության, կանանց իրավունքների պաշտպանության, ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի  հարցերը արևմուտքից ներմուծված արժեքներ ու գաղափարներ են՝ նպատակ ունենալով խաթարել մեր ազգային ավանդույթները: 

 

Իսկ ո՞րն է մեր ազգային ավանդույթը, արդյո՞ք կնոջ դերն ու կարևորությունը հայ հասարակության ավանդույթը չէ՞, արդյո՞ք իրական է այս հակադրությունը, թե՞ խիստ մոլորեցնող։ Այս հարցերի պատասխանները փորձելու ենք գտնել  պատմական տարբեր շրջաններում արձանագրված գրական, իրավական ու  պատմական փաստերի հիման վրա արված  կարճ ուսումնասիրությամբ։    

 

Ի՞նչ իրավունքներ ուներ կինը Հայաստանում մեր ամբողջ պատմության ընթացքում: Սա առաջին հարցն է, որ տալիս ենք ինքներս մեզ՝ խոսելով հայ կնոջ ազատությունների և իրավունքների և, ընդհանրապես,  մեր ավանդույթների  մասին:

Էպոսն ու գրական աղբյուրները՝ որպես ավանդույթի վկաներ

Հայոց պատմության մեջ մենք ունեցել ենք ավելի քան 150 թագուհի, որոնցից 104-ը եղել են ազգությամբ հայ: Հին դարերում կնոջ հասարակական դիրքի մասին խոսելիս, այս փաստը հաճախ ըստ կարևորության չի գնահատվում: Էպիգե (ք.ա 860-840), Էրատո, Զարմանդուխտ (4-րդ դար), այս անունները հաճախ ընթերցողին ոչինչ չեն ասում, սակայն այս կանայք նաև եղել են մեր պետության գահակիրը: Հայ թագուհիներն ու ազնվատոհմիկ կանայք ակտիվ մասնակցում էին պետության և հասարակական կյանքի տարբեր գործընթացներում, ֆինանսապես օգնում էին կառուցել եկեղեցիներ, և հիվանդանոցներ։

Դեռ հեթանոսական ժամանակներից սկսած հայ կինը ընտանիքի և օջախի հիմքն էր: Դրա վկայությունն են մեզ հասած էպոսները, լեգենդներն ու պատմական վկայությունները:  

Հայ ոսկեդարի պատմիչ Ագաթանգեղոսը գրել է, որ դեռ քրիստոնեությունից առաջ է հայ կինը ասոցացվել «մայր աղբյուրի» հետ, նրան համարել են «կենսատու» և «շունչ ու կյանք» տվող անձնավորություն: 

Մեր դիցարանում իրենց առանձնակի տեղն ու դերն ունեին հայ աստվածուհիներ Անահիտը, Աստղիկը, Նանեն, Ծովինարը: Ավելին՝ գլխավոր աստվածներից մեկը, պղտաբերության դիցուհի Անահիտն էր, որի պաշտանմունքը կապված էր մայր ծնողի հանդեպ հարգանքի հետ: Ավելի վաղ շրջանում Անահիտը մեր դիցարանում եղել է ռազմի աստվածուհին՝ անուղղակի վկայելով, որ հայ կանայք մասնակցել են ռազմական գործողություններին: 

Հայերիս կրոնական հայացքների փոփոխության հետևանքով՝ քրիստոնեությունից հետո կնոջ պաշտամունքն արդեն կապվում էր Աստվածամոր կերպարի հետ: 

Միայն դիցաբանությունը չէ, որ ընդգծել է  կնոջ դերն ու կարևորությունը: Հայ կնոջ առաքինի, հայրենասեր, կամային, ընտանիքի արժանապատվությունը բարձր դասող, կերպարի լավագույն օրինակը բացահայտված է «Սասնա ծռեր» էպոսում։ Ավելին՝ էպոսը սկսում է հենց կնոջից` Ծովինարից, նրան հաջորդում են Դեղձուն Ծամը,  Արմաղանը, Խանդութը և Գոհարը: Էպոսի ամբողջ ընթացքում չի նսեմացվել կնոջ կերպարը՝ ավելին հերոսացվել է, քանի որ հենց կինն է եղել կյանքի շարունակողը: 

Էպոսի գլխավոր հերոսուհիներին ժողովուրդը տվել է բնավորության և արտաքինի հատուկ հատկություններ․ նրանք խոհեմ են, զգայուն, գեղեցիկ, ու միշտ պատրաստ են իրենց կյանքը զոհաբերել ընտանիքի և հայրենիքի համար: Էպոսի կանայք նաև խիզախ են ու մարտնչող. «Ինչպես որ Դավիթ՝ քաջ, խորոտ մարդ էր, Խանդութ՝ թե՜ խորոտ էր, թե՜ քաջ էր»: 

Հայ ժողովուրդը չի ստորադասել կնոջը տղամարդուց. «Առյուծն՝ առյուծ է, էղնի էգ, թե որձ»:

  •  «Դավիթ ջան, ես էլ քեզնից պակաս մարդ չեմ»։

Այս մեջբերումներն ակնհայտորեն ընդգծում են, որ հայ կինը ստորադաված չի եղել ու հավասարության, կարծրատիպային ու դերային  կաղապարներից դուրս ունեցել է իր դերը  ներհասարակական հարաբերություններում։ 

ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՈՒՄՆԵՐԸ

Հայ կնոջ իրավունքները արժևորված են եղել դեռևս միջնադարում, որոնք փաստագրված են հայ իրավական մտքում: Դեռ  չորրորդ դարից սկսած` անընդհատ շեշտվել է կանանց ու տղամարդկանց իրավունքների հավասարությունը: Այդ իրավահավասարության մասին նշված է Աշտիշատի կանոններում (4-րդ դար), Շահապիվանի կանոններում (5-րդ դար), Դավիթ Ալավկաորդու «Կանոններում» (12-րդ դար):

Ըստ Շահապիվանի կանոնների` կինը պետք է տնօրինի ընտանեկան գույքն այն դեպքում, երբ ամուսինը լքել է նրան առանց հիմքերի: 

Դավիթ Ալավկաորդու «Կանոններով»` ամուսնությունը վավերական է միայն հարսնացուի և փեսացուի փոխադարձ հոժարակամ համաձայնության դեպքում. «Ամուսնությունը վավերական չէ, եթե հիմնված է բռնության վրա», — գրված է «Կանոնագրքում»:

 

Հայ իրավական մտքի կարևորագույն աշխատությունը` Մխիթար Գոշի «Հայոց Դատաստանագիրքն» է, որտեղ առավել ընդգրկուն են ներկայացվել կնոջ և տղամարդու իրավունքները և փոխհարաբերությունները: Միջնադարում ամուսնությունը կանոնակարգվել է հենց «Դատաստանագրքով»: 

«Կրթված կանայք հասարակության համար գանձ են»,- գրել է Մխիթար Գոշը 12-րդ դարում: 

Նրա «Դատաստանագիրքը» ներառում է սկզբունքներ բռնի ամուսնությունների դեմ, խրախուսում է սեփականության և գույքի հավասար բաշխումը  և քրեորեն պատժում և տուգանում կանանց դեմ բռնություն գործադրողներին: Գրքում խոսվում է նաև կանանց պատվի և արժանապատվության ճանաչման, կնոջ ամուսնական տարիքի, ամուսնալուծվելու, 2-րդ կամ 3-րդ անգամ ամուսնանալու, և այլ իրավունքների մասին:

Համաձայն Գոշի՝ կնոջ ամուսնական տարիքը 15 տարեկանն է։ Եթե ամուսնությունը նրա կամքին հակառակ էր տեղի ունենում, ապա համարում էին, որ նա հարկադրաբար է ամուսնացել, ուստի կարող էր ամուսնալուծվել։ Այս ոտեցումը սկզբունքային նշանակություն ուներ, քանի որ ամուսնությունը համարվում էր կամովին միություն,  և կողմերից որ մեկը չէր կարող հարկադրվել։

Ընտանեկան հարաբերություններում Գոշը թույլատրելի էր համարում մենամուսնությունը՝ պատժելի համարելով բազմակնությունը։ Սակայն, որոծ դեպքերում ինչպես տղամարդուն, այնպես էլ կնոջը թույլատրվում էր ամուսնանալ երկրորդ, իսկ բացառիկ դեպքում նաև երրորդ անգամ։

Ամուսնության մեջ կինն ու տղամարդը միմյանց հանդեպ ստանձնում էին նաև փոխադարձ իրավունքներ ու պարտավորություններ, որոնցից էին հարգանքը, հավատարմությունը, իսկ ընտանիքի ներսում կատարվում էր աշխատանքի բաժանում:

Ամուսնալուծության դեպքում տղամարդն ուներ երեք պատճառ, իսկ կինը՝ վեց։

Տղամարդը կնոջից բաժանվելու իրավունք ուներ կնոջ անհավատարմության, բորոտության կամ  դիվահարության, կախարդության և մասամբ նաև ամլության դեպքերում։ Կինն իր ամուսնուց բաժանվելու իրավունք ուներ ամուսնու անհավատարմության, կախարդության, անկարության, անասնապղծության, կնոջ նկատմամբ գործադրվող բռնության և գողության դեպքերում։

Ամուսինն իրավունք չուներ մարմնական վնասվածքներ հասցնել կնոջը, հակառակ դեպքում պետք է պատժվեր այդ արարքի համար նախատեսված տուգանքի կրկնակիի չափով։ Եթե ամուսինը կրկներ իր արարքները տուգանվելուց հետո և վտանգեր կնոջ առողջությունը, կինը իրավունք ուներ ամուսնալուծվելու։

Սա վկայում է, որ կնոջ հանդեպ բռնությունը հայ ընտանեկան իրավունքում ունեցել է հստակ դատապարտում և հիմք է հանդիսացել ամուսնալուծության համար։ Հատկանշական է, որ Գոշը աշխարհում առաջիններից էր, որ իրավական փաստաթղթով սահմանել է կնոջ և տղամարդու գույքային իրավահավասարությունը: Կինն իրավունք ուներ ինքնուրույն տնօրինել իր գույքը և կտակել այն՝ ըստ իր հայեցողության։ Երեխաները նրա ունեցվածքը ժառանգում էին անկախ հայրական ժառանգությունից։ Գոշի այս մոտեցումը այդ ժամանակաշրջանում կնոջ նկատմամբ առաջադիմական քայլ էր։

Կիլիկյան Հայաստանի ռազմական նախարար, պատմիչ և իրավագետ Սմբատ Սպարապետն իր «Դատաստանագիրքը» գրել է Մխիթար Գոշի «Դատաստանագրքի» հիման վրա՝ ավելացնելով և փոփոխելով բազմաթիվ տարբեր կետեր: Այդ փոփոխությունների շնորհիվ Սմբատ Սպարապետը օրենսգիրքը համարժեք էր դարձրել այդ ժամանակներին, քանի որ Կիլիկյան Հայաստանն այդ ժամանակ բազմազգ պետությունն էր:

Այդ օրենսգրիրքը կարգավորում էր նաև ամուսնական հարաբերությունները, որտեղ հստակորեն ամրագրված է կնոջ ունեցվածքի ինստիտուտը, որը կարող էր լինել օժիտի կամ ամուսնական կյանքի ընթացքում ձեռք բերված ունեցվածքի ձևով։ Սմբատ Սպարապետի «Դատաստանագրքի» «Վասն այրուկնաց ամուսնութեան» (ամուսինների ամուսնական իրավունքների մասին) հոդվածում հիշատակվում է, որ եթե ընտանի կենդանիներին կինն էր բերել որպես օժիտ, ապա նա կարող էր հետ վերցնել ամուսնալուծության պարագայում, սակայն ամուսնության ժամանակամիջոցում դրանցից ծնված ընտանի կենդանիները բաժանվելու էին հավասարապես:

Օրինակ, Սմբատը գրում է. «…Ապա թէ ուրդի` որ վասն անհնազանդ լինելոյ կնկանն անհանգստութիւն կենայ յիրենց մէջն, նա կու տայ հրամանք աւրէնքս, որ բաժնին երբ այլ ճարակ չկենայ. և տայ էրիկն զինչ հետ իր առել լինի ի յինք, որ երթայ էրիկ մի այլ առնու…»: Այս օրենքն ասում է, որ եթե կնոջ անհնազանդության պատճառով ամուսինների միջև անախորժություններ ծագեն, ապա օրենքը թույլատրում է ամուսնալուծություն, եթե այլ ելք չկա: Ամուսինը պետք է վերադարձնի այն ամենը, ինչը կինը բերել է տուն, որպեսզի վերջինը կարողանա մեկ այլ ամուսին ունենալ: 

 

Իրավահավասարության մոտեցումներն առավել լայն և հիմնավոր ձևակերպել է   Շահամիր Շահամիրյանն իր «Որոգայթ փառաց»-ում (1773թ.), որը համարվում է հայկական առաջին ամբողջական սահմանադրությունը: Այստեղ նաև խտրականության բոլոր ձևերի և  դրսևորումների դեմ է հստակ սահմանումներ տրվում։

  

«Ցանկացած մարդկային արարած, լինի նա հայ կամ այլ ազգի ներկայացուցիչ, լինի տղամարդ, թե կին, ծնված լինի Հայաստանում, թե դրա սահմաններից դուրս, պետք է ապրի հավասարության մեջ և հավասար լինի իր ծավալած գործունեության մեջ: Ոչ ոք իրավունք չունի հպատակեցնելու այլ մարդկանց, իսկ աշխատողները պետք է վճարվեն այնպես, ինչպես վճարվում են սովորաբար ծավալած գործունեության համար»,- գրված է «Որոգայթ փառացում»:

Այսպիսով` ՀՀ Սահմանադրության 14.1 հոդվածը, որով ամրագրվում է կնոջ իրավահավասարությունը, հիմնված է ոչ թե այլ երկրների սահմանադրությունների, այլ հայ իրավական, գրական ու պատմական մտքի վրա:

ԿԱՆԱՆՑ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԸ ՀԱՅ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ 

Ղազարոս Աղայանի, բոլորիս հայտնի «Անահիտ» հեքիաթը,  հասարակության մեջ կնոջ ուժի և իմաստության արժևորման լավագույն օրինակներից մեկն է:

Գեղջկուհի հասարակ աղջիկ Անահիտը հեքիաթում դառնում է հայ կնոջ  հիանալի կերպար: Անահիտն իմաստուն է ու խելացի, աշխատասեր ու առաքինի: Ժողովրդի վիճակով մտահոգված Անահիտի բարոյական կերպարին զուգահեռ հեղինակը տվել է նրան մարտական և քաջության բնորոշումներ։ Դրանք հաստատում են Ղազարոս Աղայանի այն առաջադիմական հայացքը, որ կինը նույնպես կարող է հասարակական կյանքում տղամարդուն հավասար դեր ունենալ: 

Աղայանի ստեղծած գեղարվեստական արձակում միշտ շեշտվել է կնոջ ազատության, կրթության, աշխատելու իրավունքի խնդիրը: 

Աղայանը նաև անդրադառնում է հասարակության մեջ առկա ու այդ շրջանում տաբու համարվող թեմաներին՝ ընտանեկան բռնությանն ու հասարակական կարծիքի, կարծրատիպերի կործանարար հետևանքներին։ 

«Երկու քույր» վեպում, Աղայանը խորությամբ է ներկայացրել գյուղական կնոջ հոգեկան ապրումները՝ ցույց տալով նրա ճնշված վիճակն ընտանիքում, և թե  ինչպես է հասարակական կործանարար կարծիքը ազդում նրա ճակատագրի վրա: 

Այս վեպը հայ արձակի առաջին դրսևորումներից էր, որտեղ կնոջ՝ իրավազուրկ վիճակից դուրս գալու հարցը դարձավ գերխնդիր: 

«Խե՜ղճ կանայք, արդյոք զգո՞ւմ եք դուք ձեր գերությունը, ձեր ստրկությունը: Իհարկե, ո´չ: Կարծում եք թե այդ է ձեր վիճակն ու ճակատագիրը, որ դուք պիտի գառը լինիք, իսկ ձեր մարդիկ՝ գայլ: Մարդիկն էլ կարծում են, որ իրավունք ունեն ձեր կյանքի վրա, մոռանալով՝ որ ինչպես կյանք տալ կարելի չէ, և ոչ առնել կարելի է»,- գրել է Աղայանը:  

Վեպի երկու քույրերից մեկը՝ Հերիքնազն առաջին կին կերպարն է արևելահայ արձակում, որը համարձակորեն կոտրում է հասարակական կարծիքի ու ավանդույթի շղթաները` իր երկխոսություններում հաստատելով կնոջ ազատության բնական իրավունքը։  

Վեպում Հերիքնազի կերպարն, ի տարբերություն գյուղի մյուս աղջիկների, ըմբոստ է, նա կռվում է տղաների դեմ, «տղի գդակ»  է դնում և զենք ունի: Կնոջն այսկերպ կերպավորելով՝ Աղայանը անուղղակիորեն բարձրացրել է կնոջ ինքնապաշտպանության իրավունքի, սեփական ընտրություն կատարելու և որոշումներ կայացնելու հնարավորության հարցը: 

Կանանց հարցերի և հայ կնոջ կերպարի մի առանձին, պատմագիտական ու ազգագրական ահռելի նյութ է տվել նաև հայ մեծ վիպասան Րաֆֆին։ 

Հասարակության տարբեր շերտերում կնոջ հանդեպ վերաբերմունքը եղել է ծայրահեղ տարբեր: Քաղաքում ապրող կնոջ ազատությունները համեմատելի  չեն եղել գյուղում ապրող կնոջ ազատությունների հետ: Այս իրավիճակը լավագույն ներկայացված է Րաֆֆու «Հայ կինը» հոդվածաշարում:

«Իսկ ինչ որ վերաբերում է ընտանեական կրթությանը, նա միանգամայն պայմանավորվում է աղջկա ապագայի հետ — նրանց նախապատրաստում են մի կրավորական էակ, որպիսին պետք էր մի նահապետական գերդաստանի անդամ լինելու համար։ Հնազանդությունը, լռությունը, ամոթխածությունը և պարկեշտությունը նրա վարքի անպայման օրենքներն են։ Նա տնեցիների հետ շատ սակավ է խոսում, իսկ օտարների հետ ամենևին չէ խոսում։ «Այնքան լավ աղջիկ է, որ միսը կտրես, ձայն չի հանի» — դա ամենամեծ գովասանքն է նրա բարքի մասին»,- գրում է Րաֆֆին՝ խոսելով գեղջկուհու կերպարի մասին:

Րաֆֆին իր հոդվածաշարում մանրամասն ուսումնասիրել է երկրի տարբեր շրջաններում ապրող կանանց ապելակերպը և առանձին հոդվածներով ներկայացրել, թե ինչպես են ապրում կանայք տարբեր միջավայրերում: «Տղամարդը կատարյալ տեր է, իսկ կինը հպատակ։ Այսուամենայնիվ, նա չէ ծեծում կնկան. — ծեծը և կռիվն առաջ են գալիս ավելի այն ժամանակ, երբ կինը իրան հավասար աստիճանի մեջ է դնում տղամարդի հետ»։  

Սրանով Րաֆֆին փաստում է, որ ընտանեկան բռնությունը գեղջկական ընտանիքում կա, երբ կինը փորձել է պաշտպանել իր իրավունքները՝ այն է լինել հավասար իր ամուսնուն:

Գավառական արհեստավորների ընտանիքում կնոջ կրթություն ստանալը չէր կարևորվում: Րաֆֆին գրում է. «Արհեստավորի կնոջ վիճակը բարձրացնելու համար և նրա ապրուստն ապահովելու համար այնքան պետք չէ ուսումը, որը ոչինչով նրան հաց տալ չէ կարող, որքան պետք է սովորեցնել մի արհեստ, որ նրանով ապրել կարողանար։ Այդ միայն կարող է բարձրացնել կնոջ վիճակը և նրան հավասար աստիճանի վրա դնել տղամարդի հետ։ Երբ կինը ազատ պարապմունք ունի, երբ նա էլ իր կողմից օգնում է ընտանիքին, այսպիսով նա կախում չի ունենա տղամարդից, և կգցե իր վզից նրա բռնության կոպիտ լուծը։ Տղամարդն էլ իր կողմից կունենա դեպի նա, բացի սերից, մի առանձին պատիվ, երբ կգտնի նրա մեջ մի լավ աշխատակից: Այսպիսի կինը միշտ ազատ կմնա այն ախտից, որի մեջ գցում է նրան աղքատությունն ամուսնի մահից հետո․ նա կարող կլինի արդար և ազնիվ կերպով հայթայթել իր հացը։»

Րաֆֆին ինքն էր հասկանում, որ կնոջը նահապետական նախապաշարմունքներից ազատելու միակ տարբերակը հասարակության «միտքը փոխելն է» և կրթելը. «Բայց արհեստավորի կնոջն իր այժմյան վշտալի դրությունից ազատելու համար, նախ և առաջ պետք է փոխել հասարակական հիմար նախապաշարմունքները, և պետք է նրան դուրս քաշել ընտանիքի փակված շրջանից»:

Գավառական արհեստավորի ընտանիքի մոդելը շատ էր տարբերվում Թիֆլիսում ապրող արհեստավորի ընտանիքի մոդելից:

Քաղաքում ապրող արհեստավորի ընտանիքում փոքր տարիքից դեռ ուշադրություն չէր դարձվում նրա կրթության բովանդակության վրա: Միայն այն, որ աղջիկը հաճախում է դպրոց, դա նրա ընտանիքի համար բավական էր: «Առանց աղախնի և առանց ծառայի նա կարողանում է ամեն օր հաճախել դպրոց, որովհետև բավական վարժված է փողոցին։ Դպրոցում սովորեցնում են նրան ամեն բանից շատ փոքր, որ ասել է, ոչինչ չեն սովորացնում։ Այդ ոչինչ. մայրն ունի իր առանձին փառասիրությունը. նա ուսման վրա շատ էլ ուշադրություն չէ դարձնում. բավական է միայն, որ իր աղջկան տեսնում է դպրոցական համազգեստի մեջ կրում է գրքերով լի պայուսակ, խառնում է իր մայրենի լեզվի հետ օտարազգի բառեր, և ավարտելուց հետո, որպես ուսյալ և լուսավորված, իրավունք կունենա իր գլխին ծածկել «շլյապա»,-գրում է Րաֆֆին:

Ընտանիքում աղջիկ երեխայի հանդեպ նման վերաբերմունքը վրդովվեցնում էր գրողին, Րաֆֆին իր ժամանակից ավելի շուտ էր հասկանում ու գնահատում կնոջ՝ իր սեփական նշանակության արժևորումը:

«Երբ կինն իր նյութական օժանդակություններով օգնում է ընտանիքին, նրա բարոյական ազդեցությունն ավելի կշիռ է ստանում։ Այն ժամանակ նա մտնում է իր ուղիղ դերի մեջ, դառնում  է քաղաքակրթող տարր, եթե ոչ դրսի աշխարհի մեջ, գոնյա իր ներսի աշխարհում ՝ ընտանիքի մեջ»։

Միևնույն ժամանակ Րաֆֆին կարողացել է ճիշտ գնահատել իրավիճակը, ցույց տալով, որ կնոջ հանդեպ ստորադասված վերաբերմունքը ոչ թե արդյունքն է ազգային մտածելակերպի կամ ավանդույթների, այլ․

«Կարդալով այս հետազոտությունն ինքնըստինքյան ծագում է հարց, արդյոք ի՞նչից առաջ եկավ կնոջ մի այսպիսի վիրավորական վիճակը, որ նա ձայն չունի ոչ ընտանիքի և ոչ հասարակության մեջ, որ նա պահվում է անմատչելի ծածկոցի տակ, որպես մի նյութ, որին արտաքին ատմոսֆերայի ազդեցությունը կարող էր փչացնել, որ նա իր անձի տերը չէ, այլ գործ են ածում նրան որպես մի սեփականություն, որ ուրիշին էր պատկանում, և վերջապես, որ նա իբրև մարդ զրկված է մարդկային ամեն իրավունքներից։ 

Իհարկե, կնոջ դրության վրա փոքր չազդեց և արտաքին աշխարհը. տիրող ազգերի բռնաբարությունները ստիպեցին քողի տակ պահել նրան։ Մի արաբական խալիֆա ասում է. «Երկու բան պետք է ծածուկ պահեք օտարի աչքից, մեկը փողը, մյուսը — կինը»։ Այդ խրատը արևելքի պահանջն էր»։ 

Այսինքն Րաֆֆին փաստում է, որ հայկական ավանդույթը, որի հավաքական միտքը ծնել էր Խանդութ կամ Անահիտ աստվածուհի, տիրող ներհանրային, ներընտանեկան հարաբերություններում կնոջ դերի ստորադասված վիճակը չի արտացոլում, դա ոչ թե հայկական ավանդույթն էր, այլ արևելքի, մահմեդականության ազդեցությունը, թշնամու հետ ապրելու վախից և ինքնապաշտպանութան բնազդից բխող խեղված սովորույթը։

«Հայ կինը» հոդվածաշարը ավարտվում է Րաֆֆի հետևյալ եզրակացությամբ՝ 

«․․․ կինը կարող էր հայտնվել որպես ազդող ոգի, որպես ներգործող ուժ, թե խոշոր և թե մանր բաների մեջ: Ահա՛ դրանումն է նրա մեծ հասարակական կոչումը:»

Հայ կանանց հասարակական ու քաղաքական դերի ակտիվացումը սկսել է 19-րդ դարում: Դրան նպաստեցին նաև հայաշատ քաղաքներում օրիորդաց դպրոցների հիմնումը: Կանանց հասարակական գործունեությունն առավել ակտիվ էր Կոստանդնապոլսում: Այս քաղաքում 19-րդ դարի վերջում մի քանի հայ կանայք տղամարդկանց հետ հիմնադրեցին կազմակերպություններ և միացան քաղաքական կուսակցություններին: Կոստանդնապոլսում  հասարակական ակտիվ գործունեություն ծավալող կանանցից 19-րդ դարի վերջում հատկապես շատ հայտնի էին երկուսը` Սրբուհի Տյուսաբը և Զապել Ասատուրը: Նրանք կազմեցին «Կանանց իրավունքների հռչակագրի» նախագիծը: Հռչակագրի դրույթները հետևյալն էին.

  • հավասար իրավունքներ տղամարդկանց և կանանց համար,
  • մասնագիտության ընտրության իրավունք,
  • երկակի բարոյախոսության ստանդարտների վերացում, որոնցից ամուսնական կյանքում օգտվում են տղամարդիկ,
  • բարձրագույն կրթություն ստանալու իրավունք` որպես երեխայի դաստիարակության բարելավման միջոց,
  • համայնքի գործունեության մեջ կանանց հավասար մասնակցության իրավունք,
  • օժիտի սովորույթի վերացում,
  • ազգի պահպանման և նրա մշակույթի փոխանցման մեջ կնոջ դերի ընդունում:

Այս հռչակագրով առավելապես մահմեդականներով բնակեցված Արևելքում հայությունն առաջինն էր, որ գիտակցաբար բարձրացրեց կնոջ դերը հանրային-հասարակական կյանքում: Կոստանդնապոլսի այլ հայտնի կանանցից կարելի է հիշատակել նաև գրող, թարգմանիչ և հրապարակախոս Զապել Եսայանին:

Հայաստանի առաջին Հանրապետությունը առաջին պետություններից էր աշխարհում, որ կանանց տվել է ընտրելու և հանրային կառույցներում ընտրվելու իրավունք: 1920 թվականին Ճապոնիայում Հայաստանի դեսպան է նշանակվել Դիանա Աբգարը. Դա աննախադեպ էր ոչ միայն Արևելքի, այլև Արևմուտքի համար: Համաշխարհային դիվանագիտության պատմության մեջ մինչ այդ կին դեսպանի միայն մեկ դեպք էր հայտնի: 

Կնոջ և տղամարդու իրավահավասարությունը քաղաքակիրթ հարաբերությունների մշակույթ է, որը ձևավորվում է պատմական ու ավանդութային երկարատև գործընթացների արդյունքում։

 

Հայոց պատմության համատեքստում կնոջ իրավունքների, հասարակական դերակատարության ուսումնասիրությունը մեր ժամանակակից հասարակության համար կարող է բացահայտել քաղաքակրթական այնպիսի արժեքներ, որոնք  կարիք ունեն նորից վերանայելու։